Welkom in Uden!
De Peelrandbreuk is een geologische breuklijn die dwars door dit deel van Noord-Brabant loopt. Het land aan de ene kant van de breuk ligt hoger dan aan de andere kant. Hier in Uden kun je dit hoogteverschil goed zien.
Het bijzondere aan de Peelrandbreuk is dat de hoge kant van de breuk nat is en de lage kant juist droog. Dat is anders dan je zou verwachten. De hoge natte gebieden heten wijstgronden. Nergens in Europa kun je dit zo goed zien als hier. Je bent dus op een heel bijzondere plek. Tijdens deze wandeling leer je alles over wijst, burchten, het landschap als tijdmachine en nog veel meer. Ook kun je de Peelrandbreuk met eigen ogen zien. Ga je mee?
Hier kun je water zien roesten
Kijk eens goed naar het water. Zie je die opvallende oranje kleur?
Het water dat je hier ziet stromen zit vol mineralen en ijzer. Het heeft lange tijd diep onder de grond gereisd en grote afstanden afgelegd. Hier bij de Peelrandbreuk komt het omhoog en wordt het blootgesteld aan de lucht. IJzer gaat roesten als het in contact komt met lucht. Dat gebeurt hier ook, waardoor het water die karakteristieke oranjebruine kleur krijgt. Dit verschijnsel heet wijst en komt maar op een paar plekken in Europa voor.
IJzer in je achtertuin
Door het ijzer in het wijstwater ontstaat ijzeroer. Dat is een soort ijzererts.
Al in de prehistorie haalden mensen het ijzeroer uit de grond om er voorwerpen van te maken. Veel oude huizen zijn bijvoorbeeld gebouwd op brokken ijzeroer. Inwoners van Uden kunnen zelfs stukjes ijzeroer in hun tuin vinden!
Waar komt het woord ‘wijst’ vandaan?
Het woord ‘wijst’ komt van een oud Keltisch woord dat ‘woest’ of ‘verlaten’ betekent.
Het Engelse woord ‘waste’ heeft dezelfde oorsprong. Wijstgronden zijn natte gronden, waarop bijna geen landbouw kan plaatsvinden. Planten hebben het stofje fosfaat nodig om te groeien. Omdat het ijzer in het water zich bindt aan fosfaat, kunnen planten het fosfaat niet opnemen. Daardoor blijft de grond arm. Het begrip ‘wijst’ werd al in de middeleeuwen gebruikt. Achternamen zoals ‘Van der wijst’ of ‘Verwijst’ komen veel voor in deze omgeving.
De mooiste boom van Uden
Deze eik wordt beschouwd als de mooiste boom van Uden. En hij staat precies op de Peelrandbreuk!
Zoals je inmiddels weet is de ene kant van de breuk nat en de andere kant droog. Omdat de boom aan de natte kant altijd water had om te drinken, zijn de wortels veel minder gegroeid dan aan de andere kant, waar het grondwater dieper zit. Toen het een aantal jaar geleden stormde vanuit het noorden viel de monumentale eik om. Gelukkig werd de boom met behulp van touwen weer rechtgezet. Deze touwen worden geleidelijk losser gedraaid, waardoor de boom zichzelf kan verankeren en verder kan groeien.
De breuken bewegen!
Het breukenstelsel diep onder de grond is nog altijd in beweging.
In april 1992 vond hierdoor zelfs een aardbeving plaats! Maar meestal merk je niets van die beweging. Héél soms is de Peelrandbreuk, of een zijbreukje van de Peelrandbreuk, zichtbaar aan het oppervlak. Kijk maar eens goed naar het fietspad. Hoeveel barsten en scheuren kun jij ontdekken?
Waarom is het hier zo nat?
Zoals je inmiddels weet, zijn rond de Peelrandbreuk de hoog gelegen gebieden nat en de laag gelegen gebieden juist veel droger. Maar hoe komt dat nou eigenlijk?
Grondwater stroomt altijd van hoog naar laag. Maar hier stuit het water op de Peelrandbreuk! Die werkt als een soort ondergrondse muur, waar grondwater nauwelijks doorheen kan stromen. Omdat het geen kant uit kan, wordt het water omhoog geduwd naar de oppervlakte. Dit verschijnsel heet kwel. Hier zorgt het ervoor dat juist de hoge gronden nat zijn en de lage gronden droog. Vind je het leuk om hier meer over te lezen? Neem dan een kijkje op het informatiebord.
Een echte waterval
Wist je dat aan de ene kant van de breuk het grondwater soms wel 4 meter hoger staat dan aan de andere kant? Mensen spreken zelfs van een ondergrondse waterval!
Hier op het bruggetje kun je een heel klein beetje van dit hoogteverschil zien. Let op het hoe het water hier dwars over de breuk van hoog naar laag stroomt.
Terug naar hoe het was
Vroeger waren boerenbedrijven klein en verdeeld over snippertjes grond. Zo’n 75 jaar geleden begon de zogeheten ruilverkaveling. Boeren ruilden stukjes grond met elkaar, zodat ze grotere aaneengesloten weilanden kregen. Het Brabantse landschap veranderde onherkenbaar.
Veel oude slootjes, riviertjes, paden en bossen verdwenen, en overal werden nieuwe sloten gegraven. Ook dwars over de breuken, zoals hier, zodat water over de breuk kon stromen. Dit maakte het land droger en beter geschikt voor landbouw. Helaas verdween daardoor het oorspronkelijke landschap met alle bijzondere planten en dieren. Sinds 2011 wordt hier hard gewerkt aan herstel van het oude landschap. Sloten worden dicht gemaakt zodat het water niet meer zo gemakkelijk wegstroomt, en oorspronkelijke hoogteverschillen worden terug gebracht in het landschap.
Een muur in de sloot
Een stuw is een soort muur in een sloot of rivier, die het water tegenhoudt.
Voor de Peelrandbreuk zijn stuwen heel nuttig, omdat ze voorkomen dat water via sloten snel weg kan stromen. Zo blijven de wijstgronden nat en kan het oorspronkelijke landschap zich langzaam herstellen. In de sloot aan de linkerkant is zo’n stuw geplaatst. Kun jij hem vinden?
Een ondergrondse badkuip
Misschien heb je het wel gemerkt: we hebben steeds vaker te maken met droogte. Vooral in de zomer.
Dat is niet goed voor de natuur, landbouw en mensen. Er is minder drinkwater voor dieren, gras kleurt geel-bruin en blaadjes van bomen hangen slap. Het grondwaterpeil daalt, waardoor er voor boeren later in het seizoen minder water is om hun gewassen te besproeien. De Peelrandbreuk kan een oplossing zijn voor dit probleem. De breuk is een soort muur die het grondwater tegenhoudt. Hierdoor ontstaat een enorme ondergrondse badkuip. Hierin kunnen we water opslaan voor droge periodes. Daarom is het belangrijk om dit oude landschap te herstellen, bijvoorbeeld door ervoor te zorgen dat water minder makkelijk wegstroomt.
Hier heeft ooit een burcht gestaan!
In 2018 groeven wetenschappers de Peelrandbreuk open. Ze wilden weten hoe de breuk er onder de grond uitziet.
Duizenden mensen kwamen op het spektakel af. Tijdens de opgraving werden tal van archeologische vondsten gedaan, zoals scherven, een waterkan en oude schoenzolen. Maar de meest bijzondere ontdekking was dat hier vroeger een burcht heeft gestaan! Een burcht is een soort kasteel. Het was een slim idee om hier een burcht te bouwen. Omdat grondwater aan deze kant van de breuk omhoog komt, stond de slotgracht altijd vol met water. Vijanden konden zo minder makkelijk binnendringen. Veel mensen waren verbaasd over de ontdekking van de burcht. Maar zo’n grote verrassing was het misschien wel niet. Kijk maar eens goed naar het straatnaambordje…
Bijna lag hier een snelweg
Zie je de snelweg in de verte? Het had niet veel gescheeld of deze weg was in de jaren '70 dwars door dit landschap aangelegd!
Gelukkig werd deze unieke plek gered door lokale deskundigen. In 2004 werden de wijstgronden door de provincie bestempeld als aardkundig monument, waardoor het voortbestaan verzekerd is.
Het verhaal van de houtzagerij
Omdat de wijstgronden zo nat zijn, werden op sommige plekken bomen geplant die natte voeten niet erg vinden, zoals elzen en wilgen. Deze bomen groeien snel.
In houtzagerijen werd van het hout van deze bomen planken, balken en plaatmateriaal gemaakt. Deze zagerij werd in de jaren ‘60 opgericht door Johan van Kessel. Hij droeg het bedrijf een aantal jaar geleden over aan zijn neef Theo. De zagerij én de antieke zaag die binnen staat, staan inmiddels op de monumentenlijst. Deze plek is een paradijsje voor vogels en kleine zoogdieren zoals steenuilen, wezels, bunzingen, egels en muizen.
Een paradijsje voor planten en dieren
De Peelrandbreuk zorgt voor heel veel verschillende planten en dieren op korte afstand van elkaar. Dit komt doordat de bodem- en watersamenstelling sterk variëren.
Wanneer je de breuk oversteekt, veranderen ook de planten en dieren. Grassen zoals timoteegras en fluitenkruid in de droge graslanden maken plaats voor moeraszegge, dotterbloemen en moerasviooltjes in de natte wijstgebieden. Aan de natte kant leven ook bijzondere ondergrondse dieren zoals de woelmuis en woelrat, samen met hun natuurlijke vijand, de hermelijn. Dankzij het herstel van het wijstlandschap zien we hier weer planten verschijnen die lang geleden verdwenen waren.
Bruggetje over de breuk
Je loopt zometeen dwars over de Peelrandbreuk heen! Het is erg nat aan deze kant van de breuk. Als het goed is weet je nu waarom dat zo is.
Om geen natte voeten te krijgen en zeldzame planten en dieren met rust te laten, is hier een bruggetje gebouwd, zodat je toch kunt genieten van dit bijzondere landschap. Let goed op het hoogteverschil als je de Peelrandbreuk passeert!
GPS-fout
Je browser heeft geen toestemming om GPS te gebruiken en/of je exacte locatie te bepalen. Activeer deze instellingen en tik daarna op Check GPS om het opnieuw te proberen.
Welkom in Uden!
Een verborgen wereld vol geheimen wacht op je. Volg de gele route, luister aandachtig naar de verhalen en ontrafel de mysteries van Breukenland. Ben jij klaar voor het avontuur?
Je bent te ver weg
Je bent buiten het speelgebied. Loop een stukje terug of ga naar start. De app wordt dan vanzelf weer actief.
Missie voltooid
Gefeliciteerd, je hebt alle punten gevonden en de volle score behaald! Goed gedaan. Volg de gele lijn om terug te keren naar start. Wil je de verhalen thuis nog eens nalezen? Kijk dan op de pagina van deze route.