De warme, roestige kleur van de lichtlijn knipoogt naar het ijzerrijke wijstwater dat hier soms opborrelt.  De gouden kringen in het glas? Die lijken op kabbelende waterrimpels én op de golven van een aardbeving — een herinnering dat de aarde hier kan bewegen! Tip: kom kijken net na zonsondergang! Het contrast tussen de donkere straat en de oplichtende lijn is dan op zijn mooist.

Miljoenen jaren geleden is de aarde hier gaan bewegen. Het ene deel, de horst, wordt omhooggeduwd, terwijl het andere deel, de slenk, juist langzaam naar beneden zakt. Heel vroeger was dit hoogteverschil tientallen meters. In de laatste ijstijd, zo’n 20.000 jaar geleden, waaide een dikke laag zand tegen de breuk aan, waardoor de heuvels nu verborgen liggen onder de grond. Toch doet de breuk nog iets geks: de hoge grond aan de oostkant (de horst) is vaak verrassend nat, terwijl de lage grond aan de westkant (de slenk) juist droog blijft. Een omgekeerde wereld, veroorzaakt door water dat tegen de breuk opbotst en omhoog komt! Ga mee op ontdekking en speur naar de sporen van deze verborgen reus.

De Peelrandbreuk, die onzichtbare muur onder de grond, duwt het ijzerrijke grondwater hier omhoog, soms tot aan de oppervlakte. En speur je verder, dan ontdek je misschien glanzende vliesjes op het water, in alle kleuren van de regenboog! Het lijkt op olie, maar schijn bedriegt! Als het ijzer uit het opborrelende water met lucht in contact komt, gaat het roesten. Zo vormt zich een superdun laagje nieuwe ijzerdeeltjes aan het oppervlak. Het zonlicht breekt op dit vliesje en tovert al die kleuren tevoorschijn! Een echt kunstwerkje van de natuur.

Dit water heeft een lange reis diep onder de grond gemaakt en daarbij veel mineralen en vooral ijzer verzameld. Hier, bij de Peelrandbreuk, komt dat ijzerrijke water aan de oppervlakte en dus in contact met de lucht. En wat gebeurt er als ijzer en lucht elkaar ontmoeten? Het gaat roesten! Dat roesten zorgt voor die bijzondere kleur in het water. Dit speciale verschijnsel noemen we wijst. Het is best zeldzaam, want je vindt het maar op een paar plekken in heel Europa!

In april 1992 bijvoorbeeld, was er een bij Roermond. Die was met 5,8 op de Schaal van Richter de zwaarste aardbeving die ooit is gemeten in Nederland! 60 jaar eerder, in 1932, veroorzaakte de Peelrandbreuk een flinke aardschok in Nistelrode. Om 2 minuten voor middernacht werden de inwoners wakker geschud. Ruim één minuut lang stonden huizen en meubels te trillen. Mensen bleven tot diep in de nacht buiten op straat, bang voor nog een schok. Gelukkig bleef het stil.

Ook al zie je het nauwelijks, de Peelrandbreuk zorgt hier in Nistelrode voor een soort onzichtbare, natuurlijke glijbaan. Het water zoeft wel 3 meter naar beneden over een afstand van nog geen 2 kilometer! Dat snelle stromen is dus een geheime hint van de breuk, die zich diep onder dit op het eerste gezicht zo vlakke land verstopt.

Denk aan achternamen: misschien ken je iemand die “Van der Wijst” of “Verwijst” heet. Of wat dacht je van oude kastelen? Vele danken hun volle slotgrachten aan het kwelwater van de breuk. Zelfs spannende volksverhalen uit de Peel, het vroegere moerasland, zijn verbonden met de breuk die dat landschap vormde. Ook Nistelrode ontstond dankzij de breuk: slimme boeren gebruikten hier de perfecte mix van natte en droge grond. De oude naam van het dorp vertelt dit mee: al in 1291 wordt de naam ‘Nysterle’ genoemd, wat zoiets als ‘westelijk bos’ (nester-loo) of ‘bos bij de brandnetels’ (nittel-loo) kan betekenen. Zo zie je maar, de breuk tekent het leven hier al eeuwenlang. Welke sporen van de Peelrandbreuk ontdek jij nog meer?

Aan de drogere zijde vind je graslanden met soorten als timoteegras en het herkenbare fluitenkruid. Een paar stappen verder, aan de natte wijstkant, betreed je een andere wereld. Hier gedijen moeraszegge, felgele dotterbloemen en tere moerasviooltjes. Ook ondergronds is het een levendige boel met woelmuizen en woelratten, die op hun beurt weer de aandacht trekken van de snelle hermelijn. Het mooie is dat door inspanningen om het oude landschap te herstellen, er zelfs plantensoorten terugkeren die hier lang niet gezien zijn. Zo zie je hoe een geologische grens een rijkdom aan leven kan herbergen.

In de grond vinden we stenen die alleen een rivier als de Maas hierheen kan hebben gesleept, soms helemaal vanuit België! Wat is er dan gebeurd? Gigantische gletsjers en smeltwater in de ijstijden dwongen de Maas steeds een nieuw pad te zoeken. Maar ook onze Peelrandbreuk speelde een rol. Door bewegingen langs de breuk veranderde het land, waardoor de rivier steeds een beetje verder naar het oosten werd geduwd.

Hier in Nistelrode waren er ooit wel drie actief! Inmiddels dragen we geen klompen meer, maar sneakers. De klompenmakers zijn verdwenen, maar de bomen zijn gebleven. Deze laan is een levende herinnering aan die tijd.

Rond 1800, in de tijd van Napoleon, toen de Fransen hier de baas waren, was deze plek superbelangrijk. Het was toen een groot, kaal heidegebied. Door de hoge ligging hadden de Franse soldaten vanaf de Kanonsberg een perfect uitzicht en konden ze met hun kanonnen de omgeving goed beschermen. Ze zeggen zelfs dat de kanonskogels Nijmegen konden bereiken, wel 20 kilometer verderop!

De straat heet Heuvelstraat — en die naam is natuurlijk geen toeval. Het is een kleine hint van iets veel groters. Wist je dat heel Nistelrode, van de ene naar de andere kant, door de breuk een totaal hoogteverschil heeft van wel 11 meter? Alsof het hele dorp op een zacht glooiende heuvel ligt, allemaal dankzij die oeroude breuk onder onze voeten.

Geen kist met goud, maar een prachtig bronzen servies uit de Romeinse tijd, bestaande uit wel 30 voorwerpen. Zo’n grote bronsschat is uniek in Nederland. Het servies, waarmee waarschijnlijk wijn werd bereid, geserveerd en gedronken, moet van een erg rijk persoon zijn geweest. Brons was toen namelijk een kostbaar materiaal en sommige stukken waren prachtig versierd. Maar het echte raadsel is: waarom werd dit kostbare servies begraven? Was het om het te beschermen tegen de vele plundertochten in die tijd? Of was het een offer aan de goden? Het blijft een mysterie. Wil je de schat met eigen ogen zien? Dat kan! Hij is te bewonderen in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden.